Face à Ho Chi Minh – Jean Sainteny

1946 - Vinh Ha Long - Jean Sainteny - Ho Chi Minh

Sau khi dự đám tang HCM với tư cách nhà ngoại giao Tây phương duy nhất, Jean Sainteny bắt đầu viết cuốn Face à Ho Chi Minh (Éditions Seghers, Paris, 1970).

Cuốn sách được Herma Briffault dịch ra Anh ngữ với tựa đề HCM and his VN, a personal memoir được Cowles Book Company, Inc. xuất bản tại Chicago, Hoa Kỳ năm 1972.  Phần trích dẫn ở đây là theo bản
Anh ngữ.

Tưởng cũng nên nhắc là trước đó 5 năm, tác giả đã viết một tác phẩm đáng chú ý là Histoire d’une paix manquée . Chuyện về một nền hòa bình bị bỏ lỡ . Fayard xuất bản 1967.

Theo nhà xuất bản, Sainteny là nhà ngoại giao Tây phương biết rõ nhất về HCM. Ông là người đã gặp HCM nhiều lần, là người thương thuyết với HCM ròng rã 6 tháng để đi đến thỏa ước 6.3.1946 mang chữ ký của ông.

Khi HCM tới Pháp theo dõi cuộc thương thuyết Fontainebleau giữa hai phái đoàn Việt Pháp, tác giả cũng là người nhận lệnh của chính phu? Pháp đón tiếp và chu cấp mọi tiện nghi. Sau hiệp định Genève 1954, Sainteny là sứ gia? Pháp giao dịch với miền Bắc để tìm cách duy trì một số cơ sở văn hóa, kinh tế tại đây, nhưng không thành công.

Hội Nghị Fontainebleau - Ho Chi Minh & J. Sainteny

Sainteny ghi rõ ông không có tham vọng viết sử mà chỉ trình bày một số sự việc do ông biết về HCM như một chứng nhân để cung cấp tài liệu sống và kinh nghiệm cá nhân cho các nhà chép sử sau này.

Ngay trong lời nói đầu, tác giả không che giấu cảm tình của mình qua lời diễn tả đã muốn rơi lệ vào lúc nghiêng mình bên quan tài HCM.

Sainteny không phủ nhận ảnh hưởng của CS đối với HCM và cho biết ngay khi mới tới Pháp, HCM đã say mê đọc Marx, kể cả tác phẩm đồ sô. Tư Bản Luận.”Chẳng bao lâu nó đã là cuốn sách gối đầu giường, người bạn ban đêm của ông Hồ. Ông ta hoàn toàn gắn bó với chủ nghĩa CS. Ta có thể nói điều này một cách chắc chắn.” (1)

Nhưng tác giả viết:”Hồ cũng như Mao đã trở thành CS ngay từ năm 1917. Tuy nhiên đối với ông ta, CS ban đầu phần lớn chỉ là phương tiện để đạt mục đích dành độc lập cho tổ quốc. Không biết bao lần người ta đã hỏi tôi “ông Hồ quốc gia hay CS?” Câu trả lời của tôi luôn vẫn thế: “Cả hai”. (2)

Tuy nhiên, tác giả biết rõ nhiệm vụ mà Quốc Tế CS đã trao cho ông HCM và khẳng định: “Tại Quảng Đông, ông Hồ coi phòng báo chí của tòa lãnh sư. Liên Xô, nhưng sứ mạng chính của ông là chuẩn bị tuyên truyền và hành động cho CS ở Đông Dương”. (3) Ông còn ghi năm 1928, HCM tới Thái Lan phụ trách 2 loại công tác trên của CS ở vùng Đông Nam Á, Mã Lai Á, Thái Lan, Miến Điện và dĩ nhiên Đông Dương.

Trang 28, tác giả cho biết  HCM đã được giao phụ trách huấn luyện cho quân Quốc Dân đảng Tàu về du kích chiến vào năm 1938, khi mà hai phe Quốc . Cộng Trung Hoa lại một lần nữa tạm liên hiệp để chống Nhật xâm lăng.

Sainteny trưng dẫn và đồng ý với phát biểu của ” đồng chí Ducroux”: “Tôi không phủ nhận ông ta là người theo chủ nghĩa quốc tế (CS) chân thành và là nhà cách mạng đích thực, nhưng VN luôn chiếm vị trí hàng đầu đối với ông ….I don’t deny that he was a sincere internationalist and a true revolutionary, but VN always took first place for him”. (4)

Tác giả dành riêng 15 trang của chương 6 nói về những cuộc đàm thoại giữa mình với HCM với lời mở đầu: “Ngay khi vừa gặp lần đầu ngày 15.10.1945, tôi cũng như tướng Allessandri và Léon Pignon, đều tin chắc HCM là một nhân vật thượng thặng.”

Qua hàng loạt hội kiến sau đó kéo dài 6 tháng, tác giả đã có một nhận định tổng quát về con người, về lập trường cũng như chiến lược sách lược đấu tranh bằng thương thuyết của HCM. Đại khái trước tình hình khó khăn do sự hiện diện của quân đội Trung Hoa Dân Quốc tại miền Bắc vĩ tuyến 16 mang theo về các đảng quốc gia gồm Đại Việt, Việt Cách và nhất là Việt Quốc, HCM đã phải khéo léo tranh thủ cảm tình của người Pháp . Đã rõ là ông Hồ không thể loại bỏ mối đe dọa từ phía Trung Hoa mà không có sự ủng hộ của Pháp.

Về điểm này quyền lợi của hai bên Việt Pháp gặp nhau. (5) Tác giả cho biết không hề ảo tưởng là HCM nhượng bộ nhiều, vì ông ta có những điểm cần phải bảo vệ một cách quyết liệt và viết tiếp:”Khi những mưu tính của ông ta hay đồng chí của ông ta, hoặc chính bản thân ông ta bị đe dọa, ông ta sẽ không do dự dùng những cách tàn bạo. Về phương diện này, ông ta hoàn toàn thuộc về cái thứ châu Á quá nhiều mâu thuẫn, ở đó người ta áp dụng những hình thức tra tấn cực hình tinh vi nhất tiếp theo những nghi thức xã giao rất ư ngọt ngào” (6).

Liền sau đó, Sainteny cho thấy sự uyển chuyển của HCM khi ứng phó với tình thế khác hẳn thái độ cố chấp cứng ngắc của những người VN đấu tranh yêu nước lúc đó: “Để đạt mục đích đối với chúng tôi, HCM đủ sáng suốt để không đòi hỏi quá nhiều như một số đối thủ của ông ta. Trong khi những người này đòi độc lập hoàn toàn và tức khắc như điều kiện tiên quyết để thương thuyết thì HCM tuyên bố sẵn sàng bằng lòng với sự độc lập tương đối, chấp nhận một thỏa hiệp hòa nhã với nước Pháp để rồi chẳng bao lâu sau nước ông sẽ được độc lập hoàn toàn.”

Tác giả tỏ ra tán đồng sự uyển chuyển này và nghĩ rằng HCM vẫn không quên mục tiêu giành độc lập cho đất nước: “Tại sao chúng ta lại phải nghi ngờ lòng thành thực của ông ta? Ông ta đã chờ 35 năm, và có thể chờ thêm dăm năm nữa có sao. Kiên trì là đức tính của Á Đông mà.” (7)

Khi nói về đòi hỏi quá nhiều của những người quốc gia “đối thủ của HCM”, có lẽ tác giả nhớ lại Nguyễn Tường Tam mà ông gặp qua trung gian một sĩ quan Việt tên Phác, khi mới đến Côn Minh để đảm nhận trọng trách “Phái Bộ 5″. Nguyễn Tường Tam đã cảnh cáo người Pháp về quyết tâm kinh khủng của đồng bào ông là phải thoát ngay ách đô hộ của người Pháp. Còn HCM sau đó đã gửi cho phái bộ này bức điện văn 5 điểm trong đó có điểm 2 như sau:”Nền độc lập phải được trao trả trong thời hạn 5 năm hay tối đa 10 năm” (8)

Chương 10, nói về tôn giáo, Sainteny gần như không mảy may nghi ngờ về việc HCM đóng kịch khi nói đến Thượng Đế một cách kính cẩn. Trong khi tạm trú ở Biarritz để chờ được đón tiếp chính thức bởi chính phủ mới của Pháp lúc ấy chưa lập xong, HCM đã đề nghị được đi thăm viếng Lộ Đức (9) và “đã tỏ ra rất cung kính và thích thú khi được Đức Cha Théas đón tiếp tại đây.” (10)

Sainteny cũng nhắc lại lá thư riêng của HCM gửi cho mình ngày 24.2.1947, trong đó HCM hy vọng Thượng Đế sẽ giúp hai người thành công trong nỗ lực mưu tìm hòa bình. Tác giả viết: “Ông Hồ xin Thượng Đế chứng giám cho là cả hai chúng tôi không ai có trách nhiệm về cuộc chiến đã tàn phá đất nước ông từ ngày 19.12.1946.”

Sainteny ghi lại ý nghĩ của mình là HCM không cần giả vờ nhắc đến Thượng Đế trong dịp này.”Để đánh lừa ai? Chắc chắn không phải tôi. Và, ông ta cũng biết chắc chắn là tôi không công bố lá thư đó.”

Sainteny hoàn toàn đúng khi nghĩ HCM biết chắc chắn sẽ không có việc công bố lá thư và vì thế HCM sẽ không cần giả vờ để đánh lừa bất kỳ ai.

Nhưng khi xác quyết HCM không nhắm đánh lừa mình . chắc chắn không phải tôi . Sainteny đã chứng tỏ là chủ quan tới mức lầm lạc. Đặt lên bàn cân việc chinh phục lòng tin của một người như Sainteny và chinh phục lòng tin của hàng trăm, thậm chí hàng ngàn người Pháp khác không ở cương vị của Sainteny lúc đó thì vấn đề đã dễ dàng sáng tỏ. Sainteny không lưu tâm so sánh và còn nhắc thêm một câu do HCM viết trong di chúc về việc ông ta sẽ đi gặp Các Mác và Lênin, để cho rằng HCM thực sự tin ở đời sau. (!)

Thực ra, cảm tình mà Sainteny dành cho HCM đến mức tin rằng mình không bị gạt hoàn toàn không gây ngạc nhiên khi người ta biết về cung cách giao tiếp của HCM và biết rõ Sainteny là người có nhiều dịp đặc biệt cùng HCM gặp gỡ kể từ 1945. Lần cuối Sainteny gặp HCM là tháng 7.1966. Lần gặp này, Sainteny cho biết, HCM rất mãn nguyện vì được đọc thư của tướng De Gaulle là người mà dịp qua Pháp 1946, HCM rất muốn gặp nhưng không được.

Sainteny kể lại là HCM cười thoải mái khi đọc đến câu De Gaulle “giới thiệu” Sainteny. . “Giới thiệu ông với tôi! Đâu có cần. Chúng ta đã biết nhau nhiều mà… Đừng gọi tôi là chủ tịch nữa. Giữa chúng ta mấy tiếng đó thật buồn cười!…”

Cung cách tiếp xúc với lời lẽ thân mật đó đủ tạo một ấn tượng tốt với người đối diện và tất nhiên dễ chinh phục sự tin tưởng về các vấn đề được nêu ra.

Trong tương quan với HCM, Sainteny còn được dành một ưu tiên đặc biệt là bất cứ lúc nào cần đều có thể gặp mặt. Sự biệt đãi này khiến Sainteny luôn hãnh diện vì được HCM coi như bạn. Suốt nhiều năm qua lại Hà Nội, chỉ một lần duy nhất Sainteny không được HCM đích thân ra đón. Đó là lần Sainteny tới với tư cách đại diện toàn quyền Pháp tại miền Bắc VN.
Lần đó, Sainteny hơi cảm thấy buồn, nhưng về sau được biết là HCM đang đau nên hoàn toàn an tâm về tình bạn đã có.

Với tư cách nhà ngoại giao lão luyện và ở cương vị đặc biệt để nắm vững nhiều biến cố, Sainteny đã đề cập tới nhiều hành vi nham hiểm, tàn ác mà HCM và các đồng chí theo đuổi đối với kiều dân Pháp tại VN. Chính Sainteny đã là nạn nhân và bị thương nặng ngay đêm 19.12.1946. (11) Sainteny cũng nắm vững cả việc HCM mượn tay Pháp tiêu diệt các đảng đối lập. Nhưng tình cảm bạn bè đã dập tắt mọi ý nghĩ ngờ vực chê trách và đôi khi còn thúc đẩy Sainteny bày tỏ sự tán trợ.

Vịnh Hạ Long 24 Tháng 3 1946 Hô Chi Minh, Jean Sainteny, Tướng Leclerc Đô đốc d'Argenlieu

Trong lần gặp gỡ cuối cùng, hai người đề cập tới cuộc chiến khốc liệt đang diễn ra tại miền Nam và mức độ oanh tạc leo thang của Mỹ tại miền Bắc. HCM tỏ ra rất tự tin, tâm sự với Sainteny rằng “nước Mỹ có thể xóa sạch thành phố này cũng như nhiều thành phố khác của VN nhưng không làm chúng tôi lay chuyển đâu. Ông biết đó, chúng tôi đã có kinh nghiệm và ông đã thấy chiến cuộc kết thúc ra sao.”

Sainteny cho là HCM có ý nhắc tới trận Điện Biên Phủ nhưng ông không cảm thấy mỉa mai chua xót và cũng không nghĩ rằng HCM có ý khoe khoang hay châm chọc. (12)

Ý nghĩ không thay đổi của Sainteny là trách cứ các chính phu? Pháp không chịu trao trả độc lập cho VN, như người Anh đã làm với Ấn Độ năm 1948.

Sainteny xác định không có tham vọng làm công việc chép sử nên ông thoải mái phơi trải cảm xúc cá nhân. Với tư cách nhà ngoại giao từng một thời có mặt tại VN, ông cung cấp khá nhiều tài liệu về những biến cố đã xẩy ra. Riêng về xu hướng tư tưởng của HCM, ít nhất Sainteny cũng xác định một điều là HCM say mê chủ nghĩa CS, chọn Tư Bản Luận làm sách gối đầu giường và đọc Karl Marx một cách ngấu nghiến. (13)

Cảm giác còn lại rõ rệt sau khi đọc tác phẩm của Sainteny là sức mạnh lấn át của tình cảm so với nhận thức hiện ra thật rõ ràng, kể cả với những người thường xuyên phải vận dụng lý trí.

Chú thích

(01).(02).(03).(04)  SD  tr. 18, 20, 23, 34
(05)  SD  tr. 55, nguyên văn: It is clear that HCM could not eliminate the Chinese menace without French support. On this point our interests coincided.
(06).(07)  SD  tr. 57.
(08)   Histoire d’une paix manquée, Fayard, Paris, 1967, tr. 66. 68.
(09)  Một thánh địa ở Tây Nam nước Pháp, nơi Đức Bà Maria, năm 1858 đã hiện ra với một thiếu nữ quê mùa (sau được Giáo Hội phong thánh là thánh Bernadette) và làm nhiều phép lạ.
(10)  SD  tr. 132.
(11) Trang cuối cùng tác phẩm Histoire d’une paix manquée (Fayard 1967, tr. 147), Sainteny viết: “20 giờ đúng. Thành phố chìm sâu trong im lặng. Đồng hồ bệnh viện Yersin điểm 8  tiếng trầm chậm. Tôi
bảo mấy cộng sự viên: “Hình như chưa phải tối nay đâu. Tôi đi về nhà cái đã.”  Tôi vừa vào trong xe thì nghe tiếng nổ bụp, và bỗng  cả  thành phố chìm trong bóng tối. Nhà máy đèn trung ương vừa phát nổ. Lúc ấy là đúng 20 giờ 04…đêm 19.12.1946, cũng y hệt đêm 9.3.1945 cũng đúng 20 giờ 04, trong cùng một giờ, cùng một hoàn cảnh, dân VN, những học trò đời đời ngoan ngoãn đã thực hành bài học mà những ông thầy Nhật Bổn đã dậy họ 21 tháng trước đó. Đàng khác, một vài kẻ trong số những ông thầy đó giờ đây cũng ở đâu đó không xa.”Những phát súng đầu tiên như pháo rang xé toang bóng đêm bao trùm thành phố, chôn vùi những cố gắng và hy vọng của chúng tạ”
Và hai trang sau là phần viết tiếp của nhà xuất bản đã cho biết về tình trạng của tác giả: “Chiếc xe có gắn đại liên chở Sainteny đã cán mìn cỡ nặng, bắn tung lên, đốn ngả cây cối bên đường và biến mặt tiền của một cửa hiệu thành tro bụi. Nó bốc cháy trong cơn mưa lựu đạn…. Sainteny cố thoát ra được khỏi xe. Các người khác cùng lần lượt ra được. Nhưng kẻ thì hấp hối, đầu tựa vào đầu gối tác giả, người thì toàn thân như bó đuốc, phải chữa trị nhiều tháng trong bệnh viện. Riêng tác giả bị thương nặng ở lưng và hông phải nát bấy. Ông được giải phẫu ngay đêm đó và chỉ ít ngày sau đã cố trở lại nhiệm sở bằng xe cứu thương!  ….
(12)  SD  tr. 164.
(13) Histoire d’une paix manquée  tr. 179, nguyên văn: Il dévore Karl Marx.